สุดทึ่ง!!! ศิลปะที่มีชีวิต

 “ศิลปะที่มีชีวิต” รู้จักบอนไซชนิดต่างๆ และสถานที่ชมบอนไซของญี่ปุ่น

  

พิพิธภัณฑ์ศิลปะบอนไซโอมิยะ (The Omiya Bonsai Art Museum),
ไซตะมะ (Saitama)

บอนไซใบเมเปิล (Maple Bonsai)

ความหมายของบอนไซ

บอนไซ มาจากคำว่า 盆栽 (Bonsai) ในภาษาญี่ปุ่น มาจากคำว่า 盆 (Bon) ซึ่งแปลว่า “กระถาง” และคำว่า 栽 (Sai) ซึ่งแปลว่า “การเพาะปลูก” จึงมีความหมายตรงตัวว่า “การเพาะปลูกพืชในกระถาง”

บอนไซคืออะไร

บอนไซ (Bonsai) คือ มีลักษณะเฉพาะการเพาะปลูกต้นไม้ลงในกระถางขนาดเล็กของญี่ปุ่นที่มีชื่อเสียงไปทั่วโลก ต้นไม้ที่ชาวญี่ปุ่นที่นิยมนำมาปลูกบอนไซ ได้แก่ ต้นสนพันธุ์ต่าง ๆ โดยมีการศึกษาพร้อมพัฒนาขึ้นเรื่อย ๆ จนกลายเป็น ศิลปะญี่ปุ่นแขนงหนึ่ง

ความหมายที่แท้จริงของบอนไซนั้นไม่ใช่แค่การปลูกต้นไม้เพียงอย่างเดียว ยังรวมถึงการเลือกสรรกระถางที่เหมาะสม การดูแลต้นไม้ด้วยความใส่ใจและทะนุถนอม ต้องใช้ความอดทนในการเฝ้าดูการเจริญเติบโตของราก ลำต้น กิ่งก้าน และยังต้องใช้เทคนิคการดัดหรือตัดแต่งให้เหมาะสมเป็นธรรมชาติ เหมือนกับย่อส่วนต้นไม้ขนาดใหญ่ในธรรมชาติมาอยู่ในกระถาง จึงถือว่าบอนไซเป็นทั้งงานอดิเรกและ “ศิลปะที่มีชีวิต” ก็ว่าได้

บอนไซในลักษณะต่าง ๆ

พันธุ์ไม้ที่นิยมนำมาปลูกบอนไซจะเป็นไม้ยืนต้นที่มีใบเล็ก มีกิ่งก้านสวยงาม อาทิ ต้นสน แต่ถึงกระนั้นก็ไม่มีข้อกำหนดตายตัวเกี่ยวกับพันธุ์ไม้ที่นำมาปลูกบอนไซ ในปัจจุบันจึงพบเห็นพันธุ์ไม้หลากหลายชนิดที่นำมาปลูกได้ ไม่ว่าจะเป็นไม้ดอกหรือไม้ผลก็สามารถนำมาปลูกและตัดแต่งให้กลายเป็นต้นไม้ที่สวยงามในกระถางได้เช่นกัน

บอนไซต้นสน

บอนไซสนดำหรือคุโระมัตสึ (Kuromatsu Bonsai)

บอนไซสนจูนิเปอร์ หรือชิมปะคุ (Shimpaku Bonsai)

ต้นสนเป็นหนึ่งในต้นไม้ยอดนิยมชนิดหนึ่งที่คนส่วนใหญ่มักนำมาปลูกเป็นบอนไซ เป็นพันธุ์ไม้ที่ผู้ปลูกบอนไซรู้จักกันเป็นอย่างดีในฐานะราชาแห่งบอนไซ (King of Bonsai) สายพันธุ์ของต้นสนที่ได้รับความนิยม ได้แก่ สนดำหรือคุโระมัตสึ (Kuromatsu) สนจูนิเปอร์หรือชิมปะคุ (Shimpaku) ต้นสนมีเอกลักษณ์เฉพาะตัว ทั้งรายละเอียดและความสวยงามของใบไม้ ลักษณะของลำต้นและกิ่งก้าน นอกจากนี้ยังทนต่อสภาพภูมิอากาศที่หลากหลาย

บอนไซดอกไม้

บอนไซดอกอาซาเลีย (Azalea Bonsai)

บอนไซดอกวิสทีเรีย (Wisteria Bonsai)

ต้นจำพวกไม้ดอกก็สามารถนำมาเพาะปลูกเป็นบอนไซดอกไม้ได้เช่นกัน โดยทั่วไปไม้ดอกจะได้รับการดูแลและตัดแต่งด้วยเทคนิคเดียวกันกับต้นไม้ชนิดอื่น ๆ ต้องการแสงแดดในปริมาณที่เหมาะสม และไม่ควรตัดแต่งกิ่งจนกว่าดอกไม้จะบาน รวมทั้งต้องการปุ๋ยที่มีปริมาณธาตุไนโตรเจนต่ำ

ไม้ดอกที่นิยมนำมาปลูกเป็นบอนไซดอกไม้กันทั่วไปก็คือ ดอกอาซาเลียหรือที่คนไทยรู้จักกันในชื่อ “กุหลาบพันปี” อาจจะมีทั้งสีชมพู แดง หรือม่วง นอกจากนี้ดอกเฟื่องฟ้า และวิสทีเรียก็สามารถนำมาปลูกเป็นบอนไซดอกไม้ได้เช่นกัน

บอนไซผลไม้

บอนไซต้นแอปเปิลจิ๋ว (Apple Bonsai)

บอนไซต้นส้ม (Orange Bonsai)

ไม้ผลก็สามารถปลูกเป็นบอนไซผลไม้ได้ โดยสามารถปลูกได้ทั้งแบบที่มีผลขนาดเล็กไปจนถึงขนาดใหญ่ แต่คนส่วนใหญ่จะนิยมใช้ไม้ผลที่มีขนาดเล็กและมีผลดกมาปลูก ซึ่งไม้ผลที่ได้รับความนิยมนำมาปลูกเป็นบอนไซ ได้แก่ ต้นแครบแอปเปิลหรือแอปเปิลจิ๋ว ส้มหลากหลายสายพันธุ์ มะกอก ทับทิม รวมไปถึงเชอร์รี บลูเบอร์รี หรือพืชตระกูลเบอร์รีอื่น ๆ

วิธีการดูบอนไซ

บอนไซ เปรียบเสมือนการย่อส่วนต้นไม้ใหญ่ในธรรมชาติเอามาไว้ในกระถาง ดังนั้นบอนไซที่ดีจึงไม่ได้อยู่ที่รูปทรงของต้นไม้เพียงเดียว แต่ยังรวมถึงองค์ประกอบอื่นๆ อย่าง ราก ลำต้น กิ่งก้านและใบอีกด้วย

ราก
ในการชมบอนไซควรพิจารณาการแผ่ขยายของรากก่อน รูปทรงของรากซ้อนทับกันตามกาลเวลา และยึดเกาะกับดินจนแน่น
แสดงให้เห็นถึงพลังชีวิตอันแรงกล้าของต้นไม้ หากรากแผ่ขยายไปทุกทางจะเรียกว่าเป็น “การขยายรากแบบ 8 ทิศ (Happo)” ซึ่งเป็นรากในอุดมคติที่ผู้ปลูกบอนไซทุกคนต้องการ

ลำต้น
ลำต้นเป็นอีกหนึ่งส่วนสำคัญของบอนไซ ลำต้นจากรากจนถึงกิ่งแรกสุดจะเรียกว่า “การตั้งลำต้น” การแผ่ขยายออกจากส่วนนี้ไปสู่ด้านบนจะแสดงออกถึงพลังในแบบต้นไม้ใหญ่

กิ่งก้าน
กิ่งก้านน้อยใหญ่จะแตกแขนงออกมาจากลำต้น ดังนั้นสิ่งที่บอนไซที่ดีควรมีคือความสมดุลของลำต้นใหญ่กับกิ่งก้านที่แตกขยายออกมา หากใบร่วงหล่นก็จะมองเห็นกิ่งก้านสาขาที่แตกออกไปได้อย่างชัดเจน

ไอเดียการจัดสวนญี่ปุ่นในรูปแบบใหม่

การตกแต่งสวนญี่ปุ่นในสไตล์ดั้งเดิม
© Japan Federation of Landscape Contractors Osaka Branch

สวนพร้อมโต๊ะกาแฟและที่นั่ง
© Japan Federation of Landscape Contractors Osaka Branch

นอกจากการจัดบอนไซที่จัดสวนในกระถางแล้ว ในปัจจุบันนี้ชาวญี่ปุ่นยังมีความคิดสร้างสรรค์ในการจัดสวนอันน่าทึ่ง คือ การจัดสวนให้มีขนาดใหญ่ขึ้นมากกว่ากระถางและยังสามารถเคลื่อนที่ได้ นั้นก็คือการจัดสวนไว้บนหลังรถบรรทุกขนาดเล็ก ที่ยังคงมีการจัดองค์ประกอบสวนญี่ปุ่นแบบดั้งเดิมอยู่ด้วย

ในทุก ๆ ปีจะมีการจัดงานประกวดจัดสวนที่หลังรถบรรทุกขนาดเล็ก (Kei Truck Garden Contest) ซึ่งจัดขึ้นโดย Japan Federation of Landscape Contractors เป็นการจัดแสดงความงดงามของสวนในรูปแบบต่าง ๆ ในรูปแบบที่แปลกใหม่และยังคงความสวยงามในแบบฉบับญี่ปุ่น จัดบนรถบรรทุกขนาดเล็ก (Kei Truck) ซึ่งโดยปกติจะนิยมใช้ในอุตสาหกรรมก่อสร้าง และอุตสาหกรรมการเกษตรของญี่ปุ่น

สามารถอ่านรายละเอียดเพิ่มเติมเกี่ยวกับการประกวดได้ที่เว็บไซต์
http://www.zoenren-osaka.jp/index.html (ภาษาญี่ปุ่น)

นิทรรศการบอนไซในญี่ปุ่น

โดยปกติจะมีงานนิทรรศการเกี่ยวกับบอนไซจัดขึ้นที่ญี่ปุ่นตลอดทั้งปี ซึ่งจะมีทั้งงานที่จัดขึ้นโดยองค์กรขนาดใหญ่ไปจนถึงงานที่จัดขึ้นโดยคนรักบอนไซในท้องถิ่น งานนิทรรศการที่มีชื่อเสียงเป็นที่รู้จักอย่างแพร่หลาย ได้แก่

1. งานนิทรรศการโคคุฟุบอนไซ (The Kokufu Bonsai Exhibition), โตเกียว (Tokyo)
เป็นงานนิทรรศการบอนไซที่เก่าแก่ที่สุดของญี่ปุ่น และยังเป็นงานที่มีชื่อเสียงเป็นที่รู้จักอย่างดีทั้งในหมู่คนญี่ปุ่นและต่างชาติ จัดขึ้นเป็นประจำทุกปีที่กรุงโตเกียว ในเดือนกุมภาพันธ์ของทุกปี ในงานมีการจัดแสดงบอนไซชั้นเยี่ยมที่ไม่ได้หาดูได้ง่าย ๆ

2. งานนิทรรศการนิฮงบอนไซไทคังเท็น (Nihon Bonsai Taikanten), เกียวโต (Kyoto)
เป็นนิทรรศการประจำปีสำหรับให้ผู้ชื่นชอบการปลูกบอนไซได้นำผลงานของตัวเองออกมาจัดแสดง โดยจะจัดขึ้นที่เมืองเกียวโต ในช่วงเดือนพฤศจิกายนของทุกปี ซึ่งเป็นช่วงที่ใบไม้กำลังเปลี่ยนสี

3. งานนิทรรศการกาฟุเท็น (Gafuten), เกียวโต (Kyoto)
สามารถพบกับบอนไซราว 200 ต้น จากผู้ที่หลงใหลในการปลูกบอนไซจากทั่วทั้งประเทศ โดยมีทั้งบอนไซขนาดเล็ก ขนาดกลาง ไปจนถึงขนาดใหญ่ที่สูงตั้งแต่ 8-12 นิ้ว นอกจากนี้ยังมีกิจกรรมต่าง ๆ รวมไปถึงการให้คำแนะนำเกี่ยวกับการปลูกบอนไซ การประกวด และการจัดแสดงกระถางบอนไซอีกด้วย งานนี้จัดขึ้นที่เมืองเกียวโต ในช่วงเดือนมกราคมของทุกปี

สามารถอ่านรายละเอียดเพิ่มเติมเกี่ยวกับนิทรรศการบอนไซในญี่ปุ่นได้ที่เว็บไซต์
https://www.japan-bonsai.jp/en/exhibition/

สถานที่ชมบอนไซของญี่ปุ่น

หากต้องการศึกษาเกี่ยวกับประวัติของบอนไซ การปลูกบอนไซ ตลอดจนการซื้ออุปกรณ์ปลูกบอนไซ สามารถไปได้ตามสถานที่แนะนำต่อไปนี้

พิพิธภัณฑ์ศิลปะบอนไซโอมิยะ (Omiya Bonsai Art Museum), ไซตะมะ (Saitama)

พิพิธภัณฑ์ศิลปะบอนไซ
ที่จัดตั้งโดยรัฐบาลแห่งแรกของโลก

เพลิดเพลินกับบอนไซที่มีชื่อเสียงของญี่ปุ่น
มากกว่า 100 ต้น

พิพิธภัณฑ์ศิลปะบอนไซโอมิยะ (Omiya Bonsai Art Museum) ซึ่งตั้งอยู่ที่หมู่บ้านบอนไซโอมิยะ (Omiya Bonsai Village) จังหวัดไซตะมะ (Saitama) พิพิธภัณฑ์แห่งนี้ได้รับการก่อตั้งขึ้นในปี ค.ศ. 2010 โดยเป็นพิพิธภัณฑ์ศิลปะบอนไซที่จัดตั้งโดยรัฐบาลแห่งแรกของโลก และเป็นสถานที่ชมบอนไซที่มีชื่อเสียงมากที่สุดแห่งหนึ่งในญี่ปุ่น

พิพิธภัณฑ์แห่งนี้มีการจัดแสดงบอนไซที่มีชื่อเสียงของญี่ปุ่นมากกว่า 100 ต้น ซึ่งจะจัดแสดงผลัดเปลี่ยนหมุนเวียนกันไปในแต่ละฤดูกาล รวมถึงมีการจัดแสดงประวัติศาสตร์ความเป็นมาของบอนไซ ตลอดจนกิจกรรมเวิร์กชอป รวมถึงการแนะนำขั้นตอนในการปลูกบอนไซ นอกจากนี้ในช่วงเดือนพฤษภาคมของทุกปีก็จะมีการจัดงานเทศกาลบอนไซ ซึ่งจะมีนักท่องเที่ยวและผู้ที่ชื่นชอบหรือสนใจปลูกบอนไซมาเยือนกันเป็นจำนวนมาก ซึ่งคุณสามารถชมบอนไซหลากหลายชนิด ตั้งแต่บอนไซล้ำค่าที่หาชมได้ยาก ไปจนถึงบอนไซขนาดเล็กราคาย่อมเยาที่สามารถซื้อกลับไปปลูกที่บ้านได้

รายละเอียดสถานที่เพิ่มเติม

สวนโชวะคิเน็น (Showa Kinen Park), โตเกียว (Tokyo)

โซนสวนบอนไซภายในสวนโชวะคิเน็น (Showa Kinen Park)
© Showa Kinen Park

มีบอนไซใบไม้แดงเป็นเอกลักษณ์ในช่วงฤดูใบไม้เปลี่ยนสี

สวนโชวะคิเน็น (Showa Kinen Park) ตั้งอยู่ที่กรุงโตเกียว (Tokyo) มีพื้นที่กว้างขวางครอบคลุมพื้นที่ราว 16,300 เอเคอร์ หรือประมาณ 40,000 ไร่ ภายในสวนแห่งนี้แบ่งออกเป็น 5 โซน และหนึ่งในนั้นก็มีโซนที่เป็นสวนบอนไซ บอนไซที่นำมาจัดแสดงให้ได้ชมในสวนแห่งนี้ ได้รับความร่วมมือจากสมาคมบอนไซแห่งประเทศญี่ปุ่น เป็นสถานที่จัดแสดงบอนไซที่บริหารโดยส่วนราชการแห่งแรกของญี่ปุ่น ซึ่งจัดแสดงบอนไซซึ่งเป็นผลงานชิ้นเอก จำนวน 61 กระถาง และภายในโซนสวนบอนไซยังมีนิทรรศการที่ผู้เข้าชมสามารถศึกษาเกี่ยวกับประวัติศาสตร์ของบอนไซ รวมถึงขั้นตอนต่างๆในการปลูกบอนไซได้อีกด้วย

นอกจากนี้ผู้เข้าชมสามารถเพลิดเพลินกับความสวยงามที่แตกต่างกันของบอนไซในทั้ง 4 ฤดูกาล ได้แก่ ต้นบอนไซเก่าแก่ใบเขียวสดที่มีรากชอนไช ต้นบอนไซใบไม้สีแดง รวมถึงบอนไซต้นพลับ

รายละเอียดสถานที่เพิ่มเติม

พิพิธภัณฑ์บอนไซชุนคะเอ็ง (Shunkaen Bonsai Museum), โตเกียว (Tokyo)

พิพิธภัณฑ์ที่เป็นบ้านสไตล์ญี่ปุ่น
จัดแสดงบอนไซมากกว่า 1,000 ต้น

บรรยากาศร่มรื่นด้วยการประดับตกแต่งด้วยบอนไซ
และบ่อปลาคาร์ฟ

พิพิธภัณฑ์บอนไซชุนคะเอ็ง (Shunkaen Bonsai Museum) ซึ่งตั้งอยู่ที่กรุงโตเกียว (Tokyo) เป็นพิพิธภัณฑ์ที่เปิดให้ชมมาตั้งแต่ปี ค.ศ. 2002 ก่อตั้งโดยคุณโคบายาชิ คุนิโอะ (Kobayashi Kunio) ศิลปินบอนไซชื่อดังของญี่ปุ่นที่ได้รับรางวัลบอนไซหลายรางวัล พิพิธภัณฑ์แห่งนี้เป็นบ้านสไตล์ญี่ปุ่นดั้งเดิมที่ประดับตกแต่งด้วยสวนญี่ปุ่นซึ่งประกอบด้วยบ่อปลาคาร์ฟและบอนไซหลากหลายรูปแบบ ซึ่งมีการจัดแสดงบอนไซมากกว่า 1,000 ต้น และที่นี่ยังมีมีต้นสนบอนไซอายุราว 1,000 ปี ซึ่งเป็นผลงานชิ้นเอกที่ไม่ควรค่าแก่การเยี่ยมชม

สำหรับคนที่สนใจการปลูกบอนไซก็สามารถเข้าร่วมกิจกรรมเวิร์กชอปเรียนรู้การดูแลและตกแต่งบอนไซของคุณเองกับสุดยอดศิลปินบอนไซของญี่ปุ่นได้ นอกจากนี้นักท่องเที่ยวยังสามารถสัมผัสประสบการณ์สุดพิเศษกับการสวมชุดกิโมโน นั่งชมสวนบอนไซ พร้อมดื่มชาและทานขนมเพลิน ๆ ได้อีกด้วย

รายละเอียดสถานที่เพิ่มเติม

สวนมิอุระไบจุเอ็ง (Miurabaijuen), โอซาก้า (Osaka)

สามารถพบกับบอนไซแปลก ๆ หลากหลายประเภท
© Miurabaijuen

ที่นี่มีคลาสเรียนหลายระดับเหมาะสำหรับมือใหม่
ไปจนถึงผู้มีประสบการณ์
© Miurabaijuen

สวนมิอุระไบจุเอ็ง (Miurabaijuen) ตั้งอยู่ที่จังหวัดโอซาก้า (Osaka) แวดล้อมด้วยธรรมชาติอุดมสมบูรณ์ สวนแห่งนี้ได้รับการก่อตั้งขึ้นใน ปี ค.ศ.1970 เพื่อเป็นสถานที่จำหน่ายบอนไซ อุปกรณ์เครื่องมือต่าง ๆ ในการเพาะเลี้ยงบอนไซ รวมถึงอุปกรณ์อื่น ๆ เช่น หินตกแต่ง กระถาง ถาดวาง โต๊ะวางบอนไซ ให้กับผู้ที่ชื่นชอบและสนใจปลูกบอนไซ ในเรือนเพาะชำบอนไซแบบเฉพาะของสวนมีการปลูกบอนไซอยู่หลากหลายประเภท ตั้งแต่บอนไซต้นสน เช่น สนดำ (คุโระมัตสึ) สนจูนิเปอร์ (ชิมปะคุ) รวมถึงบอนไซไม้ผลและไม้ดอก ได้แก่ ใบเมเปิล แอปเปิ้ลจีน ไปจนถึงซากุระ

คุณฮิโรกิ มิอุระ (Hiroki Miura) ซึ่งเป็นเจ้าของสวน ได้ศึกษาเกี่ยวกับบอนไซอย่างจริงจัง และมีประสบการณ์ยาวนานในการเพาะเลี้ยง รวมทั้งยังมีประสบการณ์ในการสอนเกี่ยวกับการปลูกบอนไซทั้งในและต่างประเทศ สำหรับผู้ที่สนใจศึกษาเรื่องราวต่าง ๆ ของบอนไซ สามารถลงเรียนได้ เพราะที่นี่มีคลาสเรียนบอนไซ โดยมีคลาสเรียนหลายระดับเหมาะกับทุกคน ตั้งแต่มือใหม่ที่ต้องการเริ่มต้น ไปจนถึงคลาสสำหรับผู้ที่มีประสบการณ์

รายละเอียดสถานที่เพิ่มเติม

ศูนย์บอนไซคินาชิ (Kinashi Bonsai Center), คางาวะ (Kagawa)

ศูนย์บอนไซคินาชิ (Kinashi Bonsai Center)
อยู่ระหว่างเส้นทางจาริกแสวงบุญโอะเฮ็นโระ (Ohenro)
© Kagawa Prefecture Tourism Association

บอนไซต้นสนมีรูปลักษณ์โดดเด่น
และมีหลากหลายสายพันธุ์
© Kagawa Prefecture Tourism Association

ศูนย์บอนไซคินาชิ (Kinashi Bonsai Center) ตั้งอยู่ที่เมืองคินาชิ (Kinashi) จังหวัดคางาวะ (Kagawa) ซึ่งเป็นแหล่งที่มีการปลูกบอนไซมากเป็นอันดับต้น ๆ ของประเทศญี่ปุ่น มีประวัติศาสตร์เก่าแก่มากว่า 200 ปี และยังเป็นที่รู้จักในฐานะที่เป็นแหล่งปลูกบอนไซมีชื่อเสียงระดับโลก ส่งออกไปต่างประเทศเป็นจำนวนมาก ศูนย์บอนไซแห่งนี้ตั้งอยู่ระหว่างวัดเนโงะโรจิ (Negoroji Temple) และวัดอิจิโนะมิยะจิ (Ichinomiyaji Temple) ซึ่งเป็นเส้นทางจาริกแสวงบุญไปสักการะตามวัดต่าง ๆ จำนวน 88 แห่งในภูมิภาคชิโกะคุ (Shikoku) หรือที่ชาวญี่ปุ่นเรียกกันว่า “โอะเฮ็นโระ (Ohenro)”

เอกลักษณ์เด่นของบอนไซของที่นี่คือบอนไซต้นสนที่ปลูกในท้องถิ่น มีรูปลักษณ์ที่โดดเด่นและมีหลากหลายสายพันธุ์ ซึ่งบางสายพันธุ์ก็หาชมได้ยากในปัจจุบัน นอกจากจะมีการจัดแสดงบอนไซแล้ว ภายในศูนย์แห่งนี้ก็ยังมีโซนอื่น ๆ เช่น เรือนเพาะชำและอนุบาลบอนไซ มีการจัดงานนิทรรศการ งานอีเวนท์ รวมถึงมีตลาดซื้อขายแลกเปลี่ยนบอนไซ ซึ่งจัดขึ้น 3 ครั้ง ต่อเดือน นอกจากนี้ช่วงปลายเดือนตุลาคมถึงต้นเดือนพฤศจิกายนของทุกปีที่ศูนย์ก็จะมีการจัดงานเทศกาลบอนไซเป็นเวลา 3 วัน โดยจะมีการจัดแสดงบอนไซที่มีชื่อเสียง การประมูลบอนไซ และการทดลองดัดทรงบอนไซ

อ้างอิงจาก

    https://www.jnto.or.th/newsletter/bonsai-living-art/